- 11046
- ۱۳۹۸/۰۹/۲۴ - ۰۸:۳۶
لاک‌تراشی از مهمترین و زیباترین صنایع دستی بومی استان مازندران محسوب می‌شود که به دلیل قدمت بسیار با گوشت و خون مردم مازندران عجین شده و در کنار تنوع فراوان، دارای سرگذشت پر پیچ و خم است.
ارمون آنلاین: لااک‌تراشی یا به زبان مازنی چو تراشی(تراشیدن چوب درخت) به معنای تراشکاری و شکل دادن چوب است که برای رفع نیاز روزمره از هنرهای اصلی مردم مازندران محسوب می‌شود.
قدمت این هنر که از گذشته تاکنون زینت‌بخش خانه‌های این دیار بوده است، به اعتقاد برخی از کارشناسان به بیش از هشت هزار سال پیش باز می‌گردد و برخی نیز به قدمت ۱۱ هزار ساله آن تکیه می‌کنند.
در گذشته لاک‌تراشی یکی از شغل‌های عمده در روستاهای مازندران بوده است حتی در بخش‌هایی از مازندران روستاها و آبادی‌هایی نام ” لاک‌تراش ” یا ” لاک‌تراشان ” بر خود داشتند که امروز فقط یک روستا در شهرستان نکاء در شرق استان با همین نام باقی مانده است.
لاک‌تراشی بر خلاف روزگاری کنونی، در گذشته جنبه صنایع دستی نداشت و یکی از تولیدات مصرفی روزانه مردم محسوب می‌شد که بیشترین کاربرد آن در آشپزخانه‌ها بود و افراد بسیاری در این حرفه مشغول بودند، اما امروزه با ورود وسائل صنعتی آشپزخانه و استفاده مردن از ابزارهای پلاستیکی و فلزی، لاک‌تراشی به یک محصول تزئینی تبدیل شده است.
به زبان ساده‌تر تغییر شکل و سبک زندگی لاک تراشی آرام آرام به حاشیه رانده شد و فقط در ویترین خانه‌ها دیده می‌شود.
لاک‌تراشی برخلاف دیگر هنرهای دست، چه از لحاظ شکل و ظاهر و چه از لحاظ ماهیت ارتباط تنگاتنگی با طبیعت پیرامون خود دارد و با توجه به اینکه لاک‌تراشی هنر چوب محسوب می‌شود و مازندران نیز به واسطه جنگل‌های انبوه دارای منابع غنی چوب است، بهتر می‌توان ارتباط لاک‌تراشی با طبیعت مازندران را درک کرد.
لاک‌تراشی شامل ساخت مصنوعات چوبی با نقش‌های الهام گرفته از طبیعت است. محصولاتی که ساخته هنر لاک‌تراشی است شامل ظروفی همچون کچه (قاشق چوبی)، جوله (وسیله‌ای شبیه پارچ چوبی)، برنج شور (کاسه‌ای گود و بزرگ)، قند چوله، کترا(کف گیر)، پلاکر، دونه پاج(دیس گرد چوبی برای تمیز کردن برنج)، کلز (ملاقه) و… می‌باشد که بیشتر در طبخ، سرو غذا و تقریبا تمامی فعالیت‌های آشپزی کاربرد دارد.
در پایین به چند نمونه لاک‌تراشی اشاره می‌کنیم:
لاک (خردخار) : به ظرف بزرگی گفته می‌شود که دور آن رو به داخل جمع شده که در زبان محلی مازندرانی به آن “خردخار” می‌گویند و بیشترین استفاده‌ی آن برای خوردن غذا بخصوص گرماس پلا بود.
جاله یا جوله: این وسیله شبیه پارچ است که در اندازه‌های متفاوت ساخته می‌شود. کاربرد اصلی آن برای دوشیدن شیر و نگه داشتن انواع مواد لبنی بود و با نقشه‌های مارپیچ و زنجیره‌ای طراحی می‌شود.
کچه و کترا: همان قاشق است و از ساقه یا شاخه شمشاد ساخته می‌شود که در کنار وسایل امروزی همچنان کاربرد دارد. کچه در اندازه کوچکتر برای خوردن غذا یا آش استفاده می‌شود که از مهمترین مزیت‌های آن این است که در هنگام خوردن آش یا غذای گرم موجب سوختگی دهان نمی‌شود. کِتــرا شبیه به همان کچه است اما در اندازه بزرگتر که داخل آن گودی بیشتری دارد و برای هم زدن آش بکار برده می‌شود.
کَلــِز: از این وسیله چوبی گاهی به جای ملاقه برای هم زدن شیر و سرد کردن شیر استفاده می‌شود که در مناطق مختلف مازندران نام‌های گوناگونی دارد.
موارد گفته شده از مهمترین تولیدات لاک تراشی محسوب می‌شوند و بیشترین کاربرد را نیز دارند.
ابزار لاک تراشی نیز همانند این هنر شامل ابزاری می‌شود که کاربرد متداول در زندگی جنگل‌نشینان دارد. کاربرد ابزار لاک‌تراشی وسائلی کاربردی در زندگی روزمره هستند که از پیچیدگی‌های صنعتی دور بوده و برخی نیز در کشاورزی و دامداری استفاده می‌شوند.
این ابزار شامل وسائلی ساده‌ای شامل تبر، تیشه، اره، سوهان، چوبساب، مغار، اسکنه، رنده، رخ درشت یا دارکن، دله‌گیر و چکش چوبی هستند.
لاک‌تراشی صنعتی کامل چوبی است و به غیر چوب هیچ ماده دیگر در آن استفاده نمی‌شود. تقربا تمامی تولیدات لاک‌تراشی از چوب‌های ریشه و تنه درختان پهن برگ جنگلی همچون افرا و شمشاد ساخته می‌شوند.
دلیل این انتخاب نرمی و دوام چوب درختان پهن برگ است که به راحتی می‌توان بر روی آنان کار کرده و فرم و شکل دلخواه را ایجاد کرد. همچنین این گونه از درختان در برابر خشکی و رطوبت عکس‌العمل ناچیزی از خود نشان می‌دهند و در مقابل پیچیدگی، کج شدن و ترک خوردن مقاوم هستند.
همچنین ظروف چوبی که از ریشه درختان تهیه می‌شود سبک‌تر و در مقابل سرما و گرما مقاوم‌تر هستند و بنابراین ترک‌بردار نبوده و در اثر ضربه به‌سادگی نمی‌شکند.
درازای عمر محصولات چوبی نیز از دیگر دلایل استفاده از چوب به عنوان ماده اصلی لاک‌تراشی است. عمر محصولات لاک‌تراشی گاهی بیش از ۱۰۰ سال بوده که البته بستگی به نوع چوب دارد.
برای برخی لوازم ضروری منزل، از ریشه متصل به ساقه که با شیب ملایمی در خاک نفوذ کرده است استفاده می‌کنند زیرا این نوع ریشه‌ها کمتر در معرض برف و باران قرار دارند و در مواجهه با شرایط آب و هوایی کمتر آسیب‌پذیر هستند.
ساخته‌های لاک‌تراشی بعد از برش‌کاری و شکل‌دهی وارد مرحله پرداخت می‌شوند که در طی این مرحله ابتدا ظرف را بر روی آتش گرم می‌کنند سپس مخلوطی از خاک زغال و ماست را بر روی بدنه ظرف مالیده و مجدداً بر روی حرارت می‌گردانند.
این کار نه تنها استقامت چوب را بالا می‌برد، بلکه منجر به رنگ‌آمیزی چوب می‌شود و رنگی قرمز متمایل به سیاه را به آن می‌دهد. همانطور که گفته شد تمامی عناصر به کار رفته در لاک‌تراشی طبیعی است و رنگ‌آمیزی آن نیز با مواد بومی و طبیعی انجام می‌شود.
لاک‌تراشی از انزوا تا احیا
با وجود اینکه لاک‌تراشی در هزاره‌های متعدد در میان خانه مردم مازندران جا خوش کرده بود و مصرف می‌شد، اما در چند دهه اخیر با ورود ابزار آشپزخانه مدرن به حاشیه رانده و در پستوخانه‌های قدیمی به فراموشی سپرده شد.
حمله ظروف سفالی به اصطلاح چینی، ظروف شیشه‌ای با اصطلاح عامه پیرکس و قاشق و چنگال‌های فلزی به سفره و طبقات آشپزخانه مردم مازندران محصولا چوبی را به قول معروف از رده خارج کرد.
البته در این میان ممنوعیت استفاده از چوب جنگلی و قیمت‌های سر به فلک کشیده دست سخته‌های چوبی در مقابل با صرفه بودن ابزارهای صنعتی نیز در حاشیه راندن لاک‌تراشی بی تاثیر نبوده و عملا این کالا را به یک محصول لوکس برای ویترین خانه‌ها تبدیل کرده است.
متاسفانه با وجود اینکه تلاش‌هایی زیادی برای زنده نگه داشتن این هنر شده از جمله نگارش کتابی با عنوان هنر لاک تراشی در مازندران که در سال ۹۶ به رشته تحریر در آمده و همچنین ثبت این اثر در طی سالیان گذشته به عنوان ثبت میراث آثار ملی و چندی پیش نیز این هنر توانست مهر اصالت را به دست آورد، ولی متاسفانه این هنر با قدمتی کهن در حال فراموشی و پیوستن به خاطره‌هاست.
شاید بتوان عمده دلیل فراموشی این هنر را تغییر ذائقه مردم در سبک زندگی و تمایل در استفاده از وسایل مدرن دانست ولی نبود رشته دانشگاهی برای این هنر ملی و عدم آموزشش آنبه جوانان و پیوند زدن آن با مدرنیته نیز می‌توان نقش پررنگی در فراموشی این هنر نقش پر رنگی داشته باشد.
البته به گفته مسئولان میراث فرهنگی دریافت مهر اصالت ملی، ورود آن به نمایشگاه‌های صنایع دستی بین‌المللی و همچنین تبلیغات تا حدودی توانسته به حیات لاک‌تراشی کمک موثری کند.
البته نا گفته نماند در سال‌های اخیر شاهد موج خوبی از حمایت مردم مازندران و گردشگران برای خرید محصولات لاک‌تراشی به عنوان تزیئینات خانگی توانسته قدرت اقتصادی و انگیزه برای احیای این صنعت را ایجاد کند.
منبع: همشهری
