باز آفرینی بناهای تاریخی؛ فرصت بُرد بُرد - ارمون آنلاین armoononline.ir

ارمون آنلاین-تهمینه اسدی امیری: زمانی که صحبت از بناهای قدیمی و تاریخی به میان می آید، کلید واژه اصلی با تاکید بر معماری است. معماری”هنر خوب زیستن و تبلوری از فرهنگ یک جامعه در گذر زمان” معنی می شود، که مراد از فرهنگ در اینجا همان ساختارهای اصلی جامعه است. قدیمی ها می گفتند یک معمار خوب و سنتی و واجد شرایط دارای ویژگی هایی از قبیل هنرمند، اقلیم شناس، جامعه شناس، روانشناس، آگاه به مسائل مذهبی، خبره در مسائل فنی و محاسباتی بنا و آشنا به امور رفاهی و خدماتی در بنا است. معمار با استفاده از خطوط، سطوح و حجم های هندسی و ترکیب و تلاقی آنها با ماده و نیز با یکدیگر، احجامی می سازد که از تناسب و توازن، ایستایی و بالاخره زیبایی برخوردار است و اینجاست که یک اثر هنری خلق می شود. ارتفاع و ضخامت دیوارها، ابعاد ساختمان، تعداد و نوع پنجره و روزنها و …، با آشنایی به مسائل اقلیمی و جغرافیایی منطقه مانند شرایط آب و هوایی، تغییرات جوی، باد و سیلاب و زلزله پیش بینی می شود. گاهی هم معماری  با اوضاع و احوال و شرایط سیاسی و اجتماعی پیوند می خورد و بازخورد ان کوچه های تنگ و باریک و کج و معوج با خانه هایی نزدیک بهم و راههای مخفی و پشت بام های مرتبط و حتی هم دیوارهای بلند و ستبر ساخته می شد که محله های قدیمی ما حاکی از این امر است. شرایط اقتصادی نیز از دیگر نکاتی است که در بناهای قدیمی کاملا به چشم می خورد، صاحبان متمکن دارای بناهایی وسیع و زیبا با سرسراهای متعدد و تزئینات خاص ان منطقه  با تاکید بر قوم و قبیله  خاص بوده اند. تفکیک فضاهای خانه به اتاقهای مهمان و نشیمن، اندرونی و بیرونی، هشتی، زن کوبه و مردکوبه درب حیاط، ، شربت خانه، قلیانخانه، حیات خلوت، انبار و مطبخ و اصطبل، نشان از مسائل رفاهی و خدماتی بنا داشته است.

ردپای تمدن

جستجوی ردپای تمدن، اقوام و فرهنگ رایج در دوران قدیم با آثار معماری بجا مانده قابل شناسایی است. شیوه های هفتگانه معماری ایران شامل پارسی (از امپراتوری پارسیان آغاز و به روزگار هخامنشی به اوج خود رسید)، پارتی (در روزگار اشکانیان و ساسانیان و تا چند گاهی پس از اسلام رواج داشته است)، خراسانی (اندکی پس از ظهور اسلام و در روزگار صفاریان، سامانیان و حتی غزنویان و تا ظهور دیلمیان معمول بوده است)، رازی (با ظهور آل بویه، سلجوقیان، خوارزمشاهیان و اتابکان رواج داشته است)، آذزی (در روزگار ایلخانان تا زمان تیموریان، ترکمانان اق قویونلو و قره قویونلو ادامه داشت)، اصفهانی (اندکی پیش از صفویان، صفویان، افشاریان، زندیان و قاجاریان رایج بود) و  بالاخره شیوه معماری اختلاط (از اواسط سلطنت ناصرالدین شاه قاجار تا اواسط سلطنت رضا شاه پهلوی) بوده است.  البته با سفر ناصرالدین شاه قاجار  به فرنگ، نوعی تقلید از معماری غربی در ایران معمول شد که تاکنون نیز ادامه دارد. با این همه هنوز در بعضی شهرهای دور از پایتخت شاهکارهایی به وجود آمده که همه از ویژگی ها و نغزکاری های هنر برخوردار بوده است؛ شاهکارهای هنری با انواع گوناگون طاق و گنبد که بیشتر انها ویژه ایران است و از ایران به کشورهای دیگر راه یافته است.

با مروری بر روند معماری و بناها در طول تاریخ در می یابیم که می توانیم با حفظ این دارایی های با ارزش به نوعی با تمدن، اقوام، معیشت، فرهنگ و آداب و رسوم و سبک زندگی پیشنیان خود آشنا شویم. یک بنای تاریخی و قدیمی می تواند از دو دیدگاه ارزشی دیده شود: نخست اینکه به عنوان بخشی از گذشته ملموس یک جامعه و فرصتی برای آینده محسوب، مرمت و نگهداری شود و یا اینکه به عنوان بخشی از بناهای مستهلک در میان فضاهای تجاری و مسکونی، یک فرصت برای ایجاد مکانی جدید و مدرن که باید تخریب شود. در این مطالعه سعی بر آن است به پرسش اصلی «آیا حفظ یک بنای قدیمی و تاریخی، برای فرهنگ یک جامعه و اقتصاد محلی سودمند است؟» پاسخ داده شود.

نمایه ای از قدمت و ثروت

با توجه به سیر معماری که قبلاً ذکر شد، می توان تعریف متفاوتی از یک بنای تاریخی ارائه داد، یک بنای تاریخی «نمایه ای از قدمت و ثروت» که بخشی از گذشته ملموس یک جامعه را با خود به همراه دارد. مقاله ای توسط جولیا روچی در راستای حفظ و نگهداشت بناهای تاریخی و قدیمی منتشر شده که به شش دلیل ارزشی شامل ساختمان قدیمی و ارزش ذاتی آن، نابودی یک ساختمان قدیمی یک تراژدی فرهنگی، ساختمان قدیمی محلی برای کسب و کار جدید، ساختمان قدیمی کانون جذب گردشگران، ساختمان قدیمی یادآور فرهنگ و در هم تنیدگی یک شهر  و تخریب یک بنای قدیمی، حسرتی جبران ناپذیر، اشاره کرده که می تواند هم برای فرهنگ یک جامعه و هم برای اقتصاد محلی نیز سودمند باشد.

ارزش ذاتی یک ساختمان قدیمی، جدای سبک معماری استفاده از مصالح بوم آورد است که  بسته به شرایط اقلیمی و آب و هوای هر منطقه ساخته شده است؛ همانند چوب هایی که در بناهای قدیمی به کار برده شده و استحکامی بیشتر از فلز و بتن دارند. استفاده از چوب درختان کاج و درختان پهن برگی که در جنگل های قدیمی رشد می کرده و در حال حاضر جزو گونه های نایاب محسوب می شوند. نابودی یک ساختمان قدیمی یک تراژدی فرهنگی محسوب می شود که خریداران به انگیزه ساخت یک بنای جدید آن را معامله می کنند و با تخریب آن نابودی فرهنگی صورت می گیرد.

“Old ideas can sometimes use new buildings. New ideas must use old buildings.” به کاربرد ایده قدیمی در ساختمانهای جدید و استفاده از ایده جدید در ساختمانهای قدیمی اشاره دارد. یک ساختمان قدیمی به عنوان محلی برای کسب و کار جدید همانند عتیقه فروشی، قهوه خانه یا همان کافه سنتی، کتابفروشی و رستوران سنتی یکی از همان ایده های جدید در اماکن قدیمی محسوب می شود.

بناهای تاریخی و قدیمی کانونی برای جلب و جذب گردشگران نیز محسوب می شوند که تمدن، فرهنگ و اداب و رسوم و معیشت گذشتگان ما را معرفی می کند. یک بنای تاریخی هر چند کوچک خاطره ای از گذشتگان و یادآور فرهنگ میراثی و اوضاع و احوال سیاسی، اجتماعی و اقتصادی عصر خود هست. بالاخره تخریب یک بنای قدیمی به نوعی تخریب بخشی از تاریخ است که به هیچ وجه قابل بازگشت و جبران پذیر نیست.

کانون جذب گردشگران

در مقاله ی دیگری که در سال ۲۰۱۴ با عنوان”چرا حفظ و احیاء؟،  اهمیت صرفه جویی در آثار تاریخی” به چاپ رسیده که در مورد نگهداشت بناهای قدیمی و بجا مانده از گذشتگان است. با توجه به اینکه هزینه بازسازی و نگهداری بناهای قدیمی و مخروبه به مراتب بیشتر از ساخت یک آسمان خراش شیک و مدرن است، نگهداری و بازآفرینی یک بنای تاریخی می تواند مورد اهمیت باشد که در مرحله  نخست به این موضوع اشاره دارد که با حفظ و مرمت بناهای قدیمی که میراث دار هویت فرهنگی و تاریخی ما هستند موجب حس غرور و افتخار به گذشتگان ماست. می توانیم با یک تیم خلاق نمای داخلی ساختمانهای قدیمی  برای کاربری جدید طراحی کنیم و روح زندگی را در آنها بدمیم و اینکه با حفظ بنای تاریخی و قدیمی شخصیت و جذابیت خاصی به محله خود بدهیم. مرحله بعدی درآمد اقتصادی نماشی از نگهداشت محله های قدیمی و بناهای قدیمی است که کانون جذب گردشگران خواهد شد و موجب رونق اقتصادی هم مردم ساکن محله و هم کاربران جدید بناهای قدیمی است. در نهایت حفظ بناهای قدیمی موجب کاهش ساخت و ساز و صرفه جویی در انرژی (حمل و نقل، مصالح ساختمانی و ابزار تولید) و گامی در جهت توسعه پایدار است.

این مطلب از حوصله ی یک بحث طولانی و علمی خارج است و سعی می شود در این بخش به نتیجه گیری اشاره شود. با توجه به بررسی مقالات متعدد و راهکارهای ارائه شده در هر کدام، پاسخ  به سوال اصلی کاملا واضح است “حفظ یک بنای قدیمی و تاریخی، برای فرهنگ یک جامعه و اقتصاد محلی سودمند است.” به نوعی می توان تاکید کرد که فرصتی برد برد هم از بعد فرهنگی و هم اقتصادی برای مردم و جامعه است.