نیک‌نفس کارشناس‌ارشد تاریخ شفاهی:
زنان الگویِ شمال باید در تاریخ ثبت شوند

انجمن زنان پژوهشگر تاریخ در عمر حدود ۲۵ سال فعالیت فرهنگی و علمی خود مبتنی بر بازنگری نقش زنان در تاریخ ایران موفق به برگزاری چندین همایش ملی و بین المللی شده است و رویکرد چند ساله اخیر بر بررسی حضور زنان در تمامی عرصه های اجتماعی در پهنه جغرافیای فرهنگی چهارگوشه ایران مور توجه قرار گرفت. این همایش ها بعد از برگزاری در آذربایجان، خوزستان، کردستان، به میزبانی ساری مرکز استان مازندران در تاریخ هجدهم و نوزدهم اردیبهشت ماه با عنوان «زن در پهنه شمال ایران» است.

کتابی تحت عنوان «زن در فرهنگ عامه مردم مازندران»یک دهه پیش از سوی فریده یوسفی زیرابی به عنوان نظریه پایان نامه تحصیلی به رشته تحریر درآمد، اما به گفته پژوهشگران و محققین، تاریخ نگاری از نقش آفرینی های زنان خطه شمال به نسبت مردان بسیار کم است.

بررسی ها نشان می دهد که زنان در شمال ایران در دوران قدیم هم چون مردان به کار و کوشش و تمرین جنگ می پرداختند و دوش به دوش آنان مسئولیت را به عهده می گرفتند، چنان که تاریخ و جغرافیا نویس دوران باستان از زنان شمال ایران با خصوصیاتی هم چون مردان یاد کرده اند.

زنان در شمال ایران علاوه بر این که از اعضای مهم خانواده محسوب می شوند، به علت نقش حساس خود در عرصه تولید و تقسیم کار نوعی وابستگی متقابل بین آن ها و مردان به عبارتی وابستگی و همبستگی ژرف علاوه بر معیشت و کار در نبرد و مبارزه نیز هم اندیشی و سازندگی وجود داشت؛ در واقع نادیده انگاشتن زن در شمال ایران یعنی نابودی و از هم پاشیدگی زندگی مشترک و در نهایت به فروپاشی نظام خانواده می انجامید.

مغفول ماندن نقش آفرینی زنان شمال در ثبت و ضبط تاریخ

رئیس هیات مدیره انجمن زنان پژوهشگر تاریخ گفت: توجه به حضور و نقش زنان در جای جای عرصه های اجتماعی و در تاریخ ایران زمین نقطه آغازین توجه برنامه های انجمن و بهانه برگزاری نشست ها، سمینارها و گفت وگوی تاریخ پژوهان و صاحبان اندیشه است.

حوریه سعیدی توضیح داد: مغفول ماندن از ضبط و حفظ آنچه زنان در طول تاریخ آفریدند و باعث ایجاد و یا در آن اثر گذار بودند، نقطه حرکت و فعالیت های انجمن بوده است.

وی با بیان این نکته که غفلت تاریخی و یا مردانه نگاری ها علامت سوال چرایی این غفلت که عامدانه و یا جاهلانه بوده است را انجمن زنان پژوهشگر تلنگر زده است، اظهار کرد: انجمن در وهله نخست این پرسش را در دل جامعه علمی و پژوهشگران فرهنگی تاریخی ایجاد کرد و با فعالیت های خود در قالب های ذکر شده و با همکاری و همیاری خردمندان عرصه علم و فرهنگ در پی پاسخ برآن برآمده است.

رئیس هیات مدیره انجمن زنان پژوهشگر تاریخ افزود: رویکرد تاریخ شفاهی به تاریخ اکنون و آنچه که بر احوال زنان می گذرد، برمی گردد. این ابزار تاریخی به خوبی نقطه های کور  حضور زنان در عرصه های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، جنگ و پشت جبهه و تبعات حاصل از آن و دیگر حوزه های تاربخ کنونی را بررسی می کند.

سعیدی با بیان این که یکی دیگر از مهم تربن محورهای همایش زن در پهنه شمال ایران به واکاوی حضور پررنگ ایشان در صحنه اقتصادی خواهد بود، گفت: امیدوارم که حاصل این همایش مانند دیگر سمینارهای برگزار شده منشاء خیر و اثر هم در حوزه پیوستگی بیشتر اجزای اداری و فرهنگی این منطقه با یکدیگر برای حفظ میراث ماندگار فرهنگی تمامی ارکان جامعه و خانواده باشد و خود محملی برای تسری این نوع تحقیقات و بررسی ها به دیگر نقاط جغرافیای ایران شود.

زنان الگوی شمال باید در تاریخ ثبت شوند

یکی از کارشناسان ارشد تاریخ شفاهی نیز با بیان این که پژوهش در خصوص تاریخ زنان ایران با مسائل روز فاصله زیادی پیدا کرده است، گفت: زن همواره در تاریخ ایران نقش محوری در همه بخش ها داشته است.

شفیقه نیک نفس اظهار کرد: بررسی ها نشان می دهد با توجه به این که هیچ‌ گاه‌ تاریخ‌ نسبت به زن یک‌ جانبه‌، یک‌ بعدی‌ و بی‌ملاحظه نبوده است، اما بیش از ۹۵درصد کتاب های تاریخی را مردها نوشته اند.

وی تصریح کرد: انجمن زنان پژوهشگر تاریخ در صدد است تا با برگزاری همایش هایی «نقش زنان در تاریخ محلی» به عنوان موضوع مورد تحقیق مراکز پژوهشی و آموزشی دانشگاه ها و موسسات تحقیقاتی کشور شود.

این کارشناس با بیان این که در دانش نامه ها و پژوهش های تاریخی باید نقش زنان در همه عرصه ها پررنگتر مکتوب شود، گفت: اگرچه تسلط مردان بر زنان در طول تاریخ سبب ایجاد الگوهای مردانه شده است، اما زن‌ یک‌ قابلیت‌ بزرگ‌ است‌ که‌ در عین‌ انفعال، خلاق‌ و فعال‌ است. نمونه بارز این خلاقیت، زنان شمال هستند که دوشادوش مردان در فعالیت های مختلف کشاورزی و صنعتی به خصوص برنجکاری، باغداری و صنایع دستی در معیشت خانوار سهمی بیشتر از نصف دارند.

نیک نفس با بیان این که بعضی از قوانین و مقررات در خصوص زنان باید بازنگری و اصلاح شود، گفت: امروز زنان تحصیل‌کرده و توانمند دهه ۵۰ و ۶۰ خورشیدی به عنوان یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین نیروهای اجتماعی کشور، در سال‌های متعدد با تجربیات کنشگری، یاد گرفتند در زمان مناسب و امکانات موجودی که برایشان فراهم می شود، مطالبه گری قانونی و اصولی کنند.

 منابع تاریخی، اغلب نقش ها و فعالیت های زنان را نادیده گرفته اند

دبیر علمی چهارمین همایش «زن در تاریخ محلی ایران» با محوریت زن شمالی با بیان این که این انجمن در راستای اهداف علمی خود برای آشنایی و بازشناسی مسائل زنان، امکانات، فرصت ها و موانع پیش روی آنان، حوزۀ نوینی از مطالعات تاریخی که همان تاریخ محلی است را مد نظر قرار داده است، گفت: جامعه هدف این همایش عموم علاقه مندان به تاریخ ایران و جامعه دانشگاهی که گرایش تاریخی دارند و پژوهشگران مطالعات زنان هستند.

مژگان اسماعیلی اظهار کرد: رویکرد همایش در واقع توجه به تاریخ نگاری زنان است و با توجه به این که نقش و جایگاه زنان در تاریخ مغفول مانده، طبیعی ایست که پرداختن به آن قطعا می تواند به طور مستقیم در توسعه فردی و به خصوص توسعه اجتماعی زنان تاثیرگزار باشد، این رویکرد می تواند به طور قابل توجهی به توسعه فردی و اجتماعی از چند جهت کمک کند، ضمن این که اغلب بستری را برای زنان فراهم می کند تا تجربیات، موفقیت ها و چالش های خود را به اشتراک بگذارند.

وی ادامه داد:‌ همچنین حس توانمندی و اعتماد به نفس آن ها را نیز تقویت می کند. علاوه بر آن ضمن افزایش آگاهی و دانش در ارتباط با شرکت کنندگان فرصتی برای شبکه سازی پیدا می کنند که موجب رشد شخصی، حرفه ای و توسعه مهارت آن ها می شود.

وی با توضیح این نکته که همایش علاوه بر افزایش سطح آگاهی، مخاطبان وسیع تری را نسبت به مسائل زنان حساس می کند و موجب تشویق نهادهای دولتی و غیر دولتی در خصوص مسائل مطروحه درباره نقش و جایگاه زنان از گذشته تا دوران معاصرمی شود، گفت: به طورکلی، این رویدادها می توانند تغییرات معناداری را در هر دو سطح فردی و اجتماعی ایجاد کنند.

دبیر علمی همایش زن شمالی در تاریخ به اهمیت تاریخ محلی اشاره کرد و گفت: ما می توانیم نگاه حساس تر و عمیق تری به تاریخ بپردازیم با توجه به کوچک تر شدن گستره جغرافیایی، با تمرکز بر تاریخ محلی می توان چندین هدف مهم را دنبال کرد، نقش زنان را در شکل دادن به تاریخ محلی آشکار کرد، نابرابری های جنسیتی تاریخی و تأثیر آنها بر ساختارهای اجتماعی فعلی را روشن کرد. مشارکت و تجربیات زنان که در روایات تاریخی نادیده گرفته شده اند را برجسته کرد.

اسماعیلی اظهار داشت: تاریخ محلی اغلب نشان می دهد که چگونه زنان در انتقال سنت ها، ارزش ها و دانش نقش کلیدی داشته اند و بر نسل های آینده تأثیر گذاشته اند تاریخ محلی نشان می دهد که چگونه زنان از طریق فعالیت، رهبری و مشارکت های روزانه و شکل دادن به فرهنگ و هویت محلی بر جوامع خود تأثیر گذاشته اند.

او با توضیح این که تاریخ شفاهی نیز به نوعی مکمل تاریخ مکتوب است به دلیل این که خیلی از خلاء های موجود در پژوهش های تاریخی توسط تاریخ شفاهی برطرف می شود اما ایرادی که دارد این است که حتما باید افراد مطلع در قید حیات باشند تا بتوان اطلاعات تاریخی را ثبت و ضبط کرد، گفت: تاریخ شفاهی از اهمیت زیادی برخوردار است و دیدگاه های منحصر به فردی را ارائه می دهد که اغلب در روایت های تاریخی سنتی نادیده گرفته می شود.

وی با اشاره به این که تاریخ شفاهی تجربیات و داستان های شخصی زنان را به تصویر می کشد و درک دقیق تری از زندگی و مشارکت آنها ارائه می دهد، گفت: البته با توجه به این که اطلاعات بیشتری از زنان نخبه و چهره وجود دارد طبیعتا توجه و اقبال به آن ها بیشتر است اما وظیفه مورخ این است که به بررسی احوال زنان کمتر دیده شده نیز بپردازد. تمرکز بر زنان نخبه و چهره های برجسته در تاریخ زنان دارای محاسن و معایبی است. ازمحاسن توجه به زنان نخبه این است که نقش آن ها را در حوزه های گوناگون سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و… مشخص و برجسته می شود و به عنوان چهره های الگو عمل می کنند و تجلیل از عملکرد آن ها به عنوان نقطه عطفی تاریخی تلقی می شود.

اسماعیلی ادامه داد:‌ تمرکز در درجه اول بر چهره های نخبه می تواند دید محدودی از تجربیات زنان ایجاد کند این رویکرد اغلب زنان را از پس زمینه های اجتماعی، اقتصادی، قومیت ها و جوامع مختلف نادیده می گیرد که داستان هایشان به همان اندازه مهم است. تأکید بر زنان نخبه ممکن است به طور ناخواسته سلسله مراتب اجتماعی موجود را تقویت کند، که نشان می دهد تنها کسانی که دارای امتیاز هستند می توانند تغییر ایجاد کنند،

وی با تاکید بر این که در حالی که مشارکت زنان نخبه مهم است، یک رویکرد جامع تر به تاریخ زنان باید شامل صداها و تجربیات همه زنان هم باشد، گفت: با گسترش دامنه، می‌توانیم درک عمیق‌تری از عوامل گوناگونی که نقش‌های زنان را در طول تاریخ شکل داده‌اند به دست آوریم و اطمینان حاصل کنیم که همه روایت‌ها به رسمیت شناخته شده و ارزش‌گذاری می‌شوند.

وی ادامه داد:‌ این که تاریخ محلی و شفاهی باید کمتر بر زنان نخبه و بیشتر بر تجربیات متنوع همه زنان تمرکز کند موافقم، بیان کرد: این تغییر می تواند درکی غنی تر و فراگیرتر از تاریخ زنان ارائه دهد. از جمله استراتژی هایی که برای دستیابی به این هدف وجود دارد یکی تعامل اجتماعی است که از طریق موسسات و انجمن ها رویدادهایی را سازماندهی کرد که از اعضای جامعه دعوت می کند تا داستان ها و تجربیات خود را به اشتراک بگذارند و اطمینان حاصل شود که طیف گسترده ای از صداها شنیده می شود.

او گفت: با اجرای این راهبردها، می‌توانیم تمرکز را از زنان نخبه به بازنمایی فراگیرتر از تاریخ زنان تغییر دهیم. این رویکرد نه تنها درک ما از گذشته را غنی می کند، بلکه زنان را با اعتبار بخشیدن به تجربیات و مشارکت آنها توانمند می کند.

وی با تایید این نکته که تاریخ و داستان زنانه به طور کلی مستند نشده است، در عین حال گفت: با توجه محض به تاریخ مردانه، شکاف‌های مهم و مشهودی در تاریخ به وجود آمده است. منابع تاریخی اغلب نقش ها و فعالیت های زنان را نادیده گرفته اند. نقش های آنها در مشارکتهای اقتصادی واجتماعی که برای ثبات اجتماعی حیاتی هستند، نادیده گرفته شده است. مشارکت های فرهنگی از جمله هنر، ادبیات، و سنت های شفاهی، اغلب مورد بررسی قرارنگرفته و اطلاعات ما از تأثیر آنها بر جامعه بسیار محدود است.

دبیر علمی همایش زن شمالی در تاریخ گفت: مشارکت زنان در رویدادهای مهم تاریخی (مانند جنگ‌ها، جنبش‌های سیاسی) اغلب نادیده گرفته شده و منجر به رواج یک روایت تاریخی ناقص شده است. همچنین نقش زنان در شکل دادن به سیاست ها و حکمرانی در سطوح محلی و ملی اغلب به نفع رهبران مرد نادیده گرفته شده است و طبیعی است این عدم آگاهی بر نگرش های جامعه نسبت به برابری جنسیتی تأثیر بگذارد.

اسماعیلی تصریح کرد: پرداختن به این شکاف ها مستلزم تلاشی هماهنگ برای گنجاندن صداها و تجربیات متنوع زنان در روایت های تاریخی است، با گسترش منابع و دیدگاه‌های خود، می‌توانیم درک جامع‌تری از تاریخ ایجاد کنیم. تسهیل دسترسی به منابع تاریخ نگاری زنان برای ترویج درک فراگیرتری از تاریخ ضروری است. یکی از روش هایی که دسترسی به منابع تاریخ نگاری زنانه را تسهیل می کند، رقومی سازی است با ایجاد مجموعه های دیجیتال می توان منابع تاریخی را ازجمله نسخ خطی، اسناد تاریخی، نامه ها، خاطرات و تاریخ شفاهی مربوط به زنان را در اختیار پژوهشگران و محققان مطالعات زنان قرار داد.

وی ادامه داد:‌ انجام پروژه های تاریخ محلی در دانشگاه‌ها می توانددر جمع آوری اطلاعات مربوط به تاریخ زنان بسیار موثر است، ضمن این که با تشویق همکاری بین رشته ای مانند مشارکت بین مورخین، جامعه شناسان و محققان مطالعات جنسیتی برای ایجاد مطالعات جامع، که دیدگاه های زنان را در بر می گیرد، موجب تقویت این دسترسی می شود.

او گفت: معتقدم با اجرای این برنامه‌ها، می‌توانیم دسترسی به منابع تاریخ‌نگاری زنان را به میزان قابل توجهی بهبود بخشیم و درک غنی‌تر و عادلانه‌تر از تاریخ را که شامل صداها و تجربیات متنوع زنان می‌شود، ارتقا دهیم.